بو دادن قهوه در کارگاههای کوچک (روش قدیمی)
در برخی کارگاههای کوچک قهوه را با دستگاهی مجهز به مشغلی پروپانی بو میدهند. در این صورت تعدادی هیزم را داخل مشعل پروپانی میاندازیم و صبر میکنیم تا داغ شود. وقتی که مشعل کاملاً داغ شد تعدادی از دانههای قهوهی سبز رنگ را داخل آن میریزیم. پس از گذشت چند دقیقه دانهها از سبز به قهوهای مایل به زرد تغییر رنگ میدهند. میتوان این تغییر رنگ را از طریق دریچهای که در دیوارهی دستگاه تعبیه شده است مشاهده کرد. در این مرحله، حرارت داخل مشعل آب دانهها را میکشد و آنها را خشک میکند، در نتیجه دانهها بویی شبیه به بوی کاه میدهند. وقتی حرارت ادامه پیدا کند و دانهها به اندازهی کافی داغ شوند، آب داخل آنها میجوشد و باعث میشود از دانهها صدای ترق تروقی شبیه به صدای پاپکورن بلند شود. به این مرحله از بو دادن دانههای قهوه مرحلهی “ترق تروق اولیه” میگویند. در این مرحله دانههایی که درون مشغل قرار دارند نسبت به حالت اولیهشان اندکی بزرگتر شدهاند، به رنگ قهوهای روشن درآمدهاند و بوی ملایمی نیز پیدا کردهاند. بعد از گذشت مدت کوتاهی نشاستهی درون آنها به شکر تبدیل میشود و دانهها بوی شیرینی پیدا میکنند. اکنون نوبت مرحلهی “ترق تروق ثانویه” است. در این مرحله دانهها صدایی شبیه به صدای خش خش کیسه پلاستیک سوخته از خود تولید میکنند، بوی برشتگی ملایمی دارند، سطحشان اندکی نرم شده است و حفرهای که در سمت صافتر دانهها وجود دارد اندکی باز شده است. بیلچهی مخصوصی درون حفرهای در دستگاه قرار دارد که بدان “برشتهسنج” میگویند. برشتهکاران با استفاده از این بیلچه مقدار کمی از دانههایبوداده را به عنوان نمونه از داخل دستگاه خارج میکنند و بو و مزهشان را بررسی میکنند. برشتهسنجها بسیار داغ هستند و برشتهکاران برخی اوقات به علت تماس ناخواستهی پوستشان با آنها دچار سوختگی خفیفی میشوند.
برای تهیهی دانههایی با درجهی برشتگی ملایم لازم است که دانهها بین ۱۴ تا ۱۷ دقیقه درون مشعل باشند. پس از گذشت این مدت زمان، مشتی از آنها را به عنوان نمونه داخل برشتهسنج میریزیم و اگر به درجهی برشتگی دلخواهمان رسیده بودند تمام دانههای داخل مشعل را نیز از آنجا خارج میکنیم و درون سینیهایی میریزیم تا خنک شوند. دمای هوای اتاق به درون دانهها نفوذ میکند و باعث میشود فرایند بو داده شدن و ترق تروق کردن متوقف شود. دانههای قهوهای که از درجهی برشتگی ملایمی برخوردارند شیرین و اندکی نیز ترشمزه هستند و تقریباً همان ویژگیهای دانههای قهوهی طبیعی و بونداده را دارند. این درجه از برشتگی را اغلب برای دانههایی به کار میبرند که نازک و ظریف هستند و شمّهای از عطر گلها و یا لیمو دارند. در صورتی که این دانهها را بیش از اندازه بو دهند این عطر خوش از بین میرود.
برای تهیهی دانههایی با درجهی برشتگی متوسط، میگذاریم دانهها مدت طولانیتری در مرحلهی “ترق تروق دوم” باقی بمانند تا حرارت بیشتری پیدا کنند. وقتی دانهها به این درجه رسیدند دیگر فرایندها با سرعت بسیار زیادی اتفاق میافتند. شکر درون آنها میسوزد و بو و مزهی جدیدی پیدا میکنند. اکنون بوی دانهها تند و تیز است و مزهشان شیرین و کاراملی است (یعنی مزهی قند سوخته میدهند). رنگ آنها نیز قهوهای متوسط، یعنی نه روشن و نه تیره، است و هنوز روی آنها را روغن فرا نگرفته است (روغن دانهها زمانی بیرون میآید که بیشتر از این مدت داخل دستگاه بمانند و حرارت ببینند). وقتی دانهها بدین مرحله رسیدند آنها را از داخل دستگاه بیرون میآوریم و در سینیهایی میریزیم تا خنک شوند.
برای تهیهی دانههایی با درجهی برشتگی بالا (نیمهسیاه)، میگذاریم دانهها اندکی بیشتر درون دستگاه باقی بمانند. در این مرحله روغن درون دانهها بیرون میآید و مزهی اصلی دانهها تقریباً محو میشود. در واقع اصلِ مزهی دانههای قهوهای با درجهی برشتگی بالا به برشته بودن آنهاست. این دانهها از شیرینی و نیز ترشمزگی کمتری برخوردار هستند و مزهی تلخ و شیرینی دارند.
برای تهیهی دانههایی با درجهی برشتگی خیلی بالا (سیاه)، لازم است که دانهها را بیشتر از این اندازه حرارت داد. در این مرحله روغنی که از دانهها بیرون آمده به دیوارههای دستگاه میچسبد و دود میکند و در نتیجه دانهها دودی میشوند. برخی استادان فنّ بو دادن قهوه میگویند که برای تهیهی دانههایی با این درجه برشتگی لازم نیست از بهترین و مرغوبترین دانهها با ویژگیهای منحصر به فرد استفاده کرد، بلکه میتوان از دانههای بسیار معمولی استفاده کرد چراکه آنچه در نهایت با دم کردن قهوهی سیاه میچشیم مزهی خود دانهها نیست، بلکه مزهی برشتگی آنهاست. اما برخی دیگر با این نظریه مخالف هستند و اعتقاد دارند که برای آن که دانهای قادر باشد تا این درجه برشته شود و همچنان قابل خوردن باشد، لازم است که از ابتدا دانهی مرغوب و خوشعطر و طعم و نیز دارای ویژگیهای منحصر به فردی بوده باشد. بهترین قهوه برای درجهی برشتگی خیلی بالا (سیاه) قهوهی هائیتی و کنیا است. از نکات بسیار مهم برای بو دادن قهوه تا این درجه پیدا کردن زمان مناسب برای پایان بخشیدن به فرایند است. دیرتر برداشتن دانهها از داخل دستگاه باعث میشود قهوه به جای آن که طعم خوب دودی بدهد، طعم بد زغال بدهد. در واقع برشتهکار ماهر باید حساب ثانیهها را نیز داشته باشد چرا که برخی اوقات گذشت تنها چند ثانیه باعث میشود دانهها زغالی شوند.
گونههای مختلف قهوه در دمای خاصی به درجات فوقالذکر میرسند. مثلاً دانهای که از اتیوپی میآید با دانهای که از برزیل میآید فرق میکند و هر یک از این دو گونه دانه برای رسیدن به درجهی برشتگی ملایم، مدت زمان متفاوتی را میطلبند. برای آن که بفهمیم هر گونه دانهای در چه درجه حرارتی به درجهی برشتگی دلخواهمان میرسد لازم است که اندکی نسبت به بوی دانهها حساستر شویم و همچون استادان ماهر با مشاممان پایان بو دادن را تشخیص بدهیم. البته در کنار آن باید به میزان کافی از فرایندهای شیمیایی دانهها و جنبههای فنّی دستگاه نیز آگاهی داشته باشیم. باید دقت کرد که بو و مزه تقریباً از یک جنس هستند، در نتیجه اگر دانهای بوی خوبی بدهد احتمالاً مزهی خوبی نیز میدهد. هرگز نمیتوان تنها با مشاهدهی رنگ دانهها به خوشطعمی آنها نیز پی برد.